Jeszcze przed rozwiązaniem, lekarze oraz położne udzielają rodzicom informacji na temat tego, w jaki sposób może przebiegać poród, oraz o tym, co się będzie działo bezpośrednio po nim. Personel medyczny stara się również przygotować przyszłych rodziców na to, co czeka ich w najbliższym czasie.
Zasady postępowania z noworodkiem z WPP, od pierwszych chwil życia, znacznie różnią się od standardowych. Wszystkie działania nakierowane są na jak najszybsze ustabilizowanie oddechu, a następnie przetransportowanie noworodka na oddział intensywnej terapii.
Postępowanie na sali porodowej
Po porodzie, personel pielęgniarsko-lekarski błyskawicznie dokonuje oględzin – oceny wg skali Apgar oraz pomiarów ciała noworodka. Maluch, jeszcze na sali porodowej zostaje zaintubowany i wentylowany mechanicznie.[12] Poród, pierwszy oddech i dotyk są dla każdego noworodka ogromnym szokiem, a w przypadku malucha z WPP, ten szok destabilizuje oddech. Konieczne jest umieszczenie noworodka w inkubatorze, w którym panują odpowiednie dla niego warunki – temperatura oraz odizolowanie od otoczenia.[12]
Transport – w zależności od miejsca porodu, noworodek w asyście neonatologów zostaje przetransportowany na oddział, który oczekuje przyjęcia pacjenta z WPP. Jeżeli poród odbył się w placówce z oddziałem neonatologii i chirurgii, jest to przewiezienie na inny oddział w obrębie jednego kompleksu. W przypadku porodu w szpitalu położniczym bez zaplecza neonatologicznego, konieczny jest transport wysokospecjalistyczną karetką tzw. „N’’. Wszystkie te działania są szczegółowo zaplanowane przez placówki. Decyzja o transporcie jest podejmowana po ustabilizowaniu noworodka.
Postępowanie na oddziale intensywnej terapii
Po wykonaniu podstawowych czynności przez personel, maluch trafia na oddział intensywnej terapii. W celu potwierdzenia wady, w pierwszej dobie wykonuje się RTG klatki piersiowej – uwidocznione jest przemieszczenie narządów, oraz badanie echokardiograficzne – ocena rozwoju płuc.
- Monitorowanie funkcji życiowych i wspomaganie oddychania
Dla dziecka z wrodzoną przepukliną przeponową pierwszy oddech oraz każdy następny stanowią olbrzymi wysiłek. Zapewnienie prawidłowej wymiany gazowej i ograniczenie tego wysiłku jest po porodzie priorytetem. Dla każdego rodzica, widok własnego dziecka, podłączonego do ogromnej ilości urządzeń może być traumą. Jednak, te wszystkie maszyny i rurki mają swoje konkretne zadania, przede wszystkim ratują życie.
Poniżej opisane są metody wspomagające oddychanie, które mają zastosowanie we WPP.
- Intubacja dotchawicza z wentylacją mechaniczną – to standardowa procedura przy WPP, dodatkowo włącza się wziewnie tlenek azotu.[12] Liczne badania wskazują na szkodliwość stosowania długotrwałej wentylacji mechanicznej.[13,14] Zaleca się zatem stosowanie CPAP lub NIPPV, w celu uniknięcia lub skrócenia czasu mechanicznej wentylacji przez rurkę intubacyjną.[12]
- CPAP (Continuous possitive airway pressure) – urządzenie zapewniające stałe dodatnie ciśnienie w drogach oddechowych. Jego zadaniem jest zapobieżenie zapadaniu się pęcherzyków płucnych w czasie wydychania powietrza. Jest to etap przejściowy między respiratorem a przejściem na własny oddech.
- NCPAP (n-nose Continuous possitive airway pressure) – urządzenie zapewniające stałe dodatnie ciśnienie w drogach oddechowych metodą donosową. Pełni tę samą rolę, co CPAP. Stosowane są dwa rodzaje NCPAP:
Bąbelkowy – stałoprzepływowy, wymaga wysiłku oddechowego noworodka.
Infant Flow – zmiennoprzepływowy, w którym specjalny generator pełni rolę przełącznika, uruchamiającego strumień napływających gazów oddechowych zgodnie z fazą oddechową wytwarzaną przez noworodka, wdech–wydech. (możliwość wykonania westchnienia bez wysiłku). W czasie wdechu strumień tych gazów jest kierowany do płuc, a w czasie wydechu do otoczenia, co powoduje zmniejszenie oporu wydechowego. Efektem tego jest mała praca oddechowa wykonywana przez noworodka. To tłumaczy, dlaczego noworodki o bardzo słabym oddechu doskonale współpracują z Infant Flow, w przeciwieństwie do CPAP bąbelkowego.[12]
- NIPPV – (Nasal intermittent positive pressure ventilation) – nieinwazyjna wentylacja mechaniczna dodatnim ciśnieniem. Metoda polegająca na podawaniu pod ciśnieniem powietrza, często dodatkowo wzbogaconego tlenem, przez odpowiednio szczelną maskę twarzową (obejmującą nos i usta) lub nosową. Wytworzone dodatnie ciśnienie powietrza w drogach oddechowych zmniejsza pracę mięśni dodatkowych. Poprawa przepływu powietrza zwiększa wentylację pęcherzykową, wymianę gazową, a tym samym zmniejsza zagrażającą życiu hiperkapnię i kwasicę oddechową oraz zwiększa utlenowanie krwi. Zmniejszenie pracy mięśni oddechowych prowadzi do zmniejszenia ich zmęczenia, poprawy funkcji, a także do zmniejszenia wahań ciśnień w klatce piersiowej, poprawy wentylacji płuc i zwiększenia objętości oddechowej. W konsekwencji zmniejszeniu ulegają duszność, zaburzenia gazometryczne, w tym kwasica oddechowa, oraz objawy niewydolności prawokomorowej. Poprawa w zakresie wentylacji płuc, wymiany gazowej i hemodynamiki krążenia, znacznie skraca czas trwania hospitalizacji.[12]
- HFOV – (High-Frequency Oscillation Ventilation) Terapia tlenkiem azotu – wentylacja oscylacyjna o wysokiej częstotliwości. Jest wskazana w przypadku wystąpienia przełomu nadciśnienia płucnego nieodpowiadającego na leczenie konwencjonalne po chirurgicznej korekcji wad wrodzonych u dzieci.[13]
ECMO
Extracorporeal Membrane Oxygenation – ciągłe pozaustrojowe natlenianie krwi z użyciem oksygenatora membranowego – to metoda leczenia stosowana zarówno u noworodków, dzieci, jak i dorosłych ze skrajną niewydolnością oddechową i/lub krążeniową, oporną na zastosowane konwencjonalne metody leczenia. Jest to zmodyfikowana forma krążenia pozaustrojowego, umożliwiająca wspomaganie układu oddechowego lub krążenia w oddziale intensywnej opieki medycznej lub też całkowite zastąpienie układu oddechowego chorego.
Kaniula dożylna i kaniulacja
Kaniula – jałowa guma silikonowa, wytrzymała na ciśnienie hydrostatyczne i równocześnie pozwalająca na przenikanie gazów.
Kaniulacja – umieszczenie kaniuli w naczyniu żylnym.
W zależności od sposobu kaniulacji pacjenta, natlenianie ECMO dzielimy na:
- Żylno-żylne (VV ECMO) – zwane potocznie noworodkowym, stosowane u noworodków ze skrajną niewydolnością oddechową. Metoda możliwa do zastosowania u dziecka o masie około 3 kg. Kaniulacja żylno-żylna jest stosowana przy izolowanej niewydolności oddechowej. Jest ona najczęściej stosowana u noworodków, u których niewydolność krążenia jest jedynie patologią wtórną do niewydolności oddechowej i ustępuje ona samoistnie po rozpoczęciu ECMO. W tej metodzie wykorzystywane są kaniule dwuświatłowe noworodkowe.[15]
- Żylno-tętnicze (VA ECMO) – wspomaganie krążenia, jako mechaniczne wspomaganie lewej komory w leczeniu niewydolności serca. Kaniulacja tętniczo-żylna jest stosowana w przypadku niewydolności oddechowej ze współistniejącą niewydolnością krążenia.[16] Metoda ta jest szczególnie przydatna w kardiochirurgicznym leczeniu wrodzonych wad serca u dzieci, u których we wczesnym przebiegu pooperacyjnym może wystąpić niewydolność serca.[16] Kaniulacja tego typu stosowana jest u noworodków przedwcześnie urodzonych, – o masie znacznie poniżej 2,5 – 3 kg., u których wielkość naczyń uniemożliwia wprowadzenie kaniuli dwuświatłowej.[15]
W 1977 roku pojawiło się pierwsze doniesienie o zastosowaniu ECMO u noworodka z przetrwałym krążeniem płodowym po chirurgicznej korekcji przepukliny przeponowej, zaś w 1981 roku opisano zastosowanie ECMO w latach 1979-1980 u kolejnych czterech noworodków w leczeniu tej samej patologii.[15]
W trosce o dobro pacjenta leczonego za pomocą ECMO, w 1989 r. powstała międzynarodowa organizacja ELSO ( Extracorporeal Life Support Organization) z siedzibą w Ann Arbor w Stanie Michigan USA. Zadaniem organizacji jest prowadzenie ogólnoświatowego rejestru pacjentów leczonych z zastosowaniem ECMO. Dzięki ELSO możliwe jest ujednolicenie postępowania terapeutycznego, prowadzenie prac badawczych, rozwój, a także dokładne określenie skuteczności metody. Dla tych celów jest to szczególnie ważne, ponieważ każdy z krajów wysokorozwiniętych posiada obecnie własny program ECMO i wyspecjalizowane ośrodki, w których możliwe jest jej zastosowanie.[15,17]
Szczegółowe informacje na temat ECMO w Polsce oraz procedury noworodkowej ECMO dostępne są na stronie: http://www.ecmo.pl/
Informacje dotyczące ECMO znajdują się również na naszej stronie, w zakładce Nasze inicjatywy: https://www.facebook.com/ECMO.dla.Warszawy
Zabieg plastyki przepukliny przeponowej
Operacja odbywa się w znieczuleniu ogólnym. Polega na odprowadzeniu narządów jamy brzusznej z klatki piersiowej i zamknięcie ubytku w przeponie. W 20–30% przypadków do odtworzenia przepony konieczne jest wykorzystanie materiału zastępczego potocznie nazywanego “łatą”, co w przyszłości może spowodować deformację klatki piersiowej [18]. Wykonanie zabiegu jest nieodzowną częścią leczenia, jednak decyzja o czasie jego przeprowadzenia zależy od bardzo wielu czynników. Przede wszystkim, ustabilizowania układu oddechowo-krążeniowego. Priorytetem w terapii jest też zapobieganie nadciśnieniu płucnemu.
Rekonwalescencja
Pobyt w szpitalu
Pierwsze godziny po wykonaniu zabiegu są niezwykle trudne dla wszystkich. Dla malucha, który nadal jest zaintubowany, żeby nabrać sił, a jednocześnie dzielnie znosi wszystkie badania i szereg niezbędnych czynności, które wykonuje personel medyczny. Wszystko to, by ratować jego zdrowie. Dla rodziców, którzy czekają, nieustannie obracając w myślach każde słowo i informację na temat stanu dziecka. Te pierwsze dni wymagają cierpliwości. Dziecko potrzebuje czasu, ciszy i intensywnej opieki lekarskiej. Na opiekę rodziców, przytulanie i karmienie piersią, przyjdzie czas – za parę tygodni. Nie da się wstępnie oszacować długości pobytu w szpitalu. Lekarze zwykle mówią o 5-7 tygodniach, jako absolutnym minimum. Po rozintubowaniu, pozytywnych próbach przejścia na samodzielny oddech i pierwszych posiłkach podanych przez smoczek, lekarz prowadzący może podjąć decyzję o przeniesieniu maluszka z inkubatora do łóżeczka. Awansem na inną salę – gdzie pod czujnym okiem pielęgniarek, rodzice będą mogli się nim zaopiekować.
Opieka po powrocie do domu
Wraz z wypisem, rodzice otrzymują zalecenia lekarskie, dotyczące dalszego leczenia i opieki zdrowotnej na najbliższy czas. Poza podstawowymi kontrolami – opieką pediatry i pielęgniarki podstawowej opieki zdrowotnej, stan malucha należny regularnie kontrolować, zgodnie z zaleceniami ze szpitala. Dotyczy to przede wszystkim wizyt w poradniach, m.in.:
- kardiologicznej,
- neurologicznej,
- audiologicznej,
- gastroenterologicznej,
- pulmonologicznej,
- rehabilitacyjnej (w przypadku rekonstrukcji przepony przy pomocy “łaty”, regularne wizyty w poradni są konieczne).
Opieka nad dzieckiem w domu początkowo może sprawiać trudności. Maluch po raz kolejny musi przystosować się do zmian. Podstawowy drogowskaz stanowią dni, a czasem tylko chwile spędzone z dzieckiem w szpitalu oraz wskazówki doświadczonych pielęgniarek. Jest to niewątpliwie czas “uczenia się dziecka” i wzajemnego poznawania się.
Rodziców potrzebujących wsparcia zapraszamy do kontaktu. Mamy doświadczenie w opiece rodzicielskiej nad dziećmi z WPP, chętnie podzielimy się także naszą wiedzą na temat choroby.
Powyższe opracowanie przedstawiamy wyłącznie w celach informacyjnych. Informacje te zaczerpnięte są z ogólnie dostępnych źródeł, a także są wypadkową naszych doświadczeń. Mogą stanowić jedynie wskazówki i pomoc w przybliżeniu trudnych zagadnień związanych z chorobą. Nie zastępują fachowej diagnozy i opieki medycznej wykwalifikowanych specjalistów.
1. Bohosiewicz J., Diagnostyka i terapia wad płodu– aktualny stan wiedzy i praktykiKlinika Chirurgii Dziecięcej Wydziału Lekarskiego w Katowicach Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach SPSK nr 6 Górnośląskie Centrum Zdrowia Dziecka im. Jana Pawła II, Annales Academiae Medicae Silesiensis 2013, 67, 5, http://annales.sum.edu.pl/archiwum_publikacje/2013_67_5_1.pdf (dostęp: 1.06.2014).
2. Szaflik K., Współczesne zastosowanie terapii prenatalnej, str 8, 9. http://grupamedica.pl/files/Spala/szaf.pdf (dostęp: 12.07.2014), materiał z konferencji z 9.05.2014.
3. Dąbrowska K., Gadzinowski J.: Czy operacje wewnątrzmaciczne są uzasadnione? – perspektywa neonatologa. Część I. Wrodzona Przepuklina Przeponowa Ginekologia Polska 2011; 82(05):371-377., http://ginekolpol.com/abstracted.php?level=4&id_issue=850714 (dostęp: 1.06.2014).
4. Perinatology.com, The Lung area to Head circumference Ratio (LHR), The Observed/expected lung-to-head ratio (o/e LHR), and The Quantitative Lung Index (QLI), Focus Information Technology (dostęp 1.07.2014). http://www.perinatology.com/calculators/LHR.htm
5. Corey W. Iqbal, Congenital Diaphragmatic Hernia,Chapter3, Fetal Diagnosis and Therapy. A Reference Handbook for Pediatric Surgeons, 2013, American Pediatric Surgical Association (dostęp: 12.12.2014), https://www.eapsa.org/AM/Template.cfm?Section=Publications&Template=/CM/ContentDisplay.cfm&ContentID=3817
6. Szczerba.E. Wrodzona przepuklina przeponowa – nowoczesne możliwości leczenia wewnątrzmacicznego http://www.radiolog.pl/publikacje/32314 (dostęp 1.03.2014).
7. Ball R.H. i Deprest J. Terapia prenatalna płodu z wadą naprawialną, Ultrasonografia w położnictwie i ginekologii Callen P.W.; Tom 2; wyd. I polskie, red. R. Dębski 2010. Wyd. Elsevier Urban & Partner, Wrocław, ISBN 978-83-7609-153-2 ., str 354
8. Deprest J.E. Gratacos E., Nicolaides K.H. Fetoscopic tracheal occlusion (FETO) for severe congenital diaphragmatic hernia: evolution of a technique and preliminary results Ultrasound Obstet Gynecol 2004; 24: 121–126 Published online in Wiley InterScience (www.interscience.wiley.com). DOI: 10.1002/uog.1711. http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/uog.1711/pdf, (dostęp: 12.07.2014).
9. Mielniczuk M. i wsp., Wrodzona przepuklina przeponowa . Aktualne zasady postępowania w przypadku wrodzonej przepukliny przeponowej., Anestezjologia Intensywna Terapia 2012, tom 44, numer 4, 259–264;ISSN 0209–1712, www.ait.viamedica.pl czasopisma.viamedica.pl/ait/article/download/20385/16007 (dostęp 1.02.2014r.).
1o. Jabłoński J., Kubus M., Bednarczyk M., Wrodzona przepuklina przeponowa, Klinika Chirurgii i Onkologii Dziecięcej Uniwersytet Medyczny w Łodzi, http://chirurgiaionkologia.jimdo.com/app/download/8781068797/prezentacja%2Bko%C5%82o-przepuklina%2Bprzeponowa.pdf?t=1417386644, (dostęp 20.12.2014).
11. Ruano R. et. al., Early fetoscopic tracheal occlusion for extremely severe pulmonary hypoplasia in isolated congenital diaphragmatic hernia: preliminary results, Ultrasound in Obstetrics & Gynecology, Pages 70–76, June 2013. (dostęp 1.08.2014) http://onlinelibrary.wiley.com/enhanced/doi/10.1002/uog.12414/#js-feedback
12. J.M. Perlman et.al. ,European Resuscitation Council Guidelines for Resuscitation 2010. Section 7. Resuscitation of babies at birth, opr. dr med. Sawiec P., konsult. prof. dr hab. med. Helwich E. , prof. dr hab. med. Rutkowska M., Klinika Patologii i Intensywnej Terapii Noworodka Instytutu Matki i Dziecka w Warszawie http://www.mp.pl/oit/krazenia/show.html?id=59608, (dostęp 1.08.2014).
13. Szczapa T., Mazela J. Protokół Postępowania Nr XIII Zalecenie a do stosowania wspomaganego oddechu u noworodków. Wentylacja inwazyna, Poznań,14.03.2012r., http://www.neonatologia.ump.edu.pl/pliki/Wentylacja-inwazyjna.pdf, (dostęp 1.11.2014).
14. Bobik P., Siemiątkowski A.; Klinika Anestezjologii i Intensywnej Terapii Uniwersyteckiego Szpitala Klinicznego w Białymstoku Kierownik: dr hab. n. med. Siemiątkowski A. Zapalenie płuc i inne infekcje związane z wentylacją mechaniczną; http://czasopisma.viamedica.pl/pap/article/view/PiAP.2014.0062, (dostęp 1.11.2014).
15. Skalski Z., Wentylacja oscylacyjna wysokiej częstotliwości HFOV – bezpieczna metoda wentylacji noworodków Pielęgniarstwo XXI wieku Nr 2 (35)/2011; 89-94, www.piel21w.umlub.pl/vol/r2011/no35/a16/, (dostęp: 1.12.2014).
16. Knapik P., et al. Zastosowanie tlenku azotu w leczeniu dzieci z krytycznym nadciśnieniem płucnym po operacjach w krążeniu pozaustrojowym z Oddziału Klinicznego Kardioanestezji i Intensywnej Terapii Pooperacyjnej, http://www.czytelniamedyczna.pl/13,zastosowanie-tlenku-azotu-w-leczeniu-dzieci-z-krytycznym-nadcisnieniem-plucnym-p.html, Borgis – Anestezjologia Intensywna Terapia 2/2001, s. 73-77, (dostęp 1.11.2014).
17. “Przygotowanie i wdrożenie wieloośrodkowego programu leczenia krytycznej niewydolności oddechowej i wspomagania krążenia z zastosowaniem ciągłego i pozaustrojowego natleniania ECMO u noworodków i dzieci” realizowany w ramach Programu POLKARD 2006 – 2008”; http://www.ecmo.pl/index.php?o=ecmo_rodzice (dostęp 1.10.2014).
18. Kamiński A. Wybrane zagadnienia z chirurgii, urologii, neurochirurgii i ortopedii dziecięcej., red. nauk. Kawalec W., Grenda R., Ziółkowska H. Pediatria. Tom II, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2013, str. 1148, 1149.
19. Standardized Postnatal Management of Infants with Congenital Diaphragmatic Hernia in Europe: The CDH EURO Consortium Consensus, Neonatology 2010;98:354–364, http://www.karger.com/Article/Abstract/320622, (dostęp: 1.10.2014).
20. Postdischarge Follow-up of Infants With Congenital Diaphragmatic Hernia. Section on Surgery and the Committee on Fetus and NewbornLally KP, Engle W ; American Academy of Pediatrics Section on Surgery; American Academy of Pediatrics Committee on Fetus and Newborn. Postdischarge follow-up of infants with congenital diaphragmatic hernia. Pediatrics 2008; 121 (3) 627-632http://pediatrics.aappublications.org/content/121/3/627.full.pdf+html, (dostęp: 1.12.2014).
21.UCSF Benioff Children’s Hospital San Francisco USA, http://www.ucsfbenioffchildrens.org/conditions/congenital_diaphragmatic_hernia/treatment.html, (dostęp: 1.12.2014).
22. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia z dnia 29 grudnia 2014 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie świadczeń gwarantowanych z zakresu podstawowej opieki zdrowotnej, http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20140001914 (dostęp: 5.01.2015).
23. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 24 września 2013 r. w sprawie świadczeń gwarantowanych z zakresu podstawowej opieki zdrowotnej, Załączniki do rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia z dnia 24 września 2013 r., Załącznik nr 1, Wykaz świadczeń gwarantowanych lekarza podstawowej opieki zdrowotnej oraz warunki ich realizacji. http://www2.mz.gov.pl/wwwfiles/ma_struktura/docs/zal1_poz_25092013.pdf (dostęp: 1.12.2014).
24. Ministerstwo Zdrowia, Narodowy plan dla chorób rzadkich, http://www.mz.gov.pl/zdrowie-i-profilaktyka/choroby-rzadkie/narodowy-plan-dla-chorob-rzadkich, (dostęp: 20.12.2014).
25. Graliński J.St., Przewodniczący Zespołu ds. Chorób Rzadkich w Ministerstwie Zdrowia, Warszawa,12 kwietnia 2013, Narodowy Plan dla Chorób Rzadkich – Mapa drogowa, Seminarium edukacyjne: Innowacje w leczeniu chorób rzadkich, leki sieroce – ocena dostępności w Polsce, http://www.korektorzdrowia.pl/wp-content/uploads/3.-jacek-gralinskki-narodowy-plan-dla-chorob-rzadkich-mapa-drogowa.pdf., (dostęp: 20.12.2014).
26 . Żywienie pozajelitowe, http://www.apetytnazycie.org/zywienie-pozajelitowe, (dostęp: 12.07.2014).
27. Jennifer R. Benjamin and C. Michael Cotten (2012). Congenital Diaphragmatic Hernia Survivors: Outcomes in Infancy, Childhood and Adolescence, Congenital Diaphragmatic Hernia – Prenatal to Childhood Management and Outcomes, Prof. Eleanor Molloy (Ed.), ISBN: 978-953-51-0670-8, InTech, DOI: 10.5772/34467. http://www.intechopen.com/books/congenital-diaphragmatic-hernia-prenatal-to-childhood-management-and-outcomes/congenital-diaphragmatic-hernia-survivors-outcomes-in-infancy-childhood-and-adolescence, (dostęp 12.12.2014).
28. Szczerbińska A. Rozwój klatki piersiowej w otogenezie. Wady klatki piersiowej, http://www.profesor.pl/mat/pd6/pd6_m_szczerbinska_20060526_1.pdf, (dostęp: 12.07.2014).
29. Wirtualna przychodnia przepuklinowa, Jakie są możliwości leczenia, Wierzchowski P. 24.03.2011. http://www.przepuklina.pl/index.php/leczenie, (dostęp: 02.01.2015).
30. Techniki leczenia operacyjnego wrodzonej przepukliny przeponowej, str.72-75, Błaszczyński M.(red), Jankowski A.(red ) Wrodzona Przepuklina Przeponowa u Noworodka, Poznań 1998, wyd.Stowarzyszenie Pomocy Dzieciom Wymagającym Leczenia Chirurgicznego60-572 Poznań, ul. Szpitalna 27/33, ISBN – 83-906790-0-0, http://www.chirurgia.poznet.pl/pliki/mon5w.pdf, (dostęp: 12.07.2014).
31. Rozległe wrodzone ubytki przepony Bałagaj M., str. 77-81, Błaszczyński M.(red), Jankowski A.(red ) Wrodzona Przepuklina Przeponowa u Noworodka Poznań 1998, wyd.Stowarzyszenie Pomocy Dzieciom Wymagającym Leczenia Chirurgicznego 60-572 Poznań, ul. Szpitalna 27/33, ISBN – 83-906790-0-0, http://www.chirurgia.poznet.pl/pliki/mon5w.pdf, (dostęp: 12.07.2014).
32. SURGISIS® Soft Tissue Grafts A revolutionary surgical mesh for tissue reinforcement ,http://www.telemedrs.com/pdf/uroginekologija/Surgisis%20LIT009-2.pdf, (dostęp: 02.01.2015).
31. Obustronna wrodzona przepuklina przeponowa – opis przypadku, Kopcza P., Nadbrzeżna D., Grabowski A., Klinika Chirurgii Wad Rozwojowych Dzieci i Traumatologii Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach, PrzypadkiMedyczne.pl, e-ISSN 2084–2708, 2013; 46:206–209, MNiSW 1 pkt IndexCopernicus 3.22 wersja pierwotna, www.przypadkimedyczne.pl/czasopismo/papers/46-2013-full.pdf, (dostęp 1.02.2014).
32. Wrodzone wady rozwojowe informacje ogólne , http://www.rejestrwad.pl/ , (dostęp 1.10.2014).