Diagnoza
Leczenie WPP należy rozpocząć od postawienia diagnozy oraz wykonania wnikliwych badań. Potwierdzenie diagnozy stanowi podstawę do dalszego postępowania. Ma ona na celu określenie stopnia ciężkości wady oraz rokowanie, a także przedstawienie możliwości leczenia. Na podstawie tych informacji, przyszli rodzice mogą planować dalsze działania.
Elementy diagnozy
- USG i ECHO serca w ośrodku specjalistycznym – potwierdzenie istnienia wady, ustalenie położenia serca, wykrycie/wykluczenie jego wady oraz innych nieprawidłowości w obrębie układów (m.in. OUN, krążenia, przewodu pokarmowego, moczowo-płciowego).
- Przepływy krwi oraz przepływy pępowinowe
- Określenie ciężkości wady w oparciu o parametry:
- Wskaźnik LHR;
- Obecność w klatce piersiowej narządów jamy brzusznej lub ich fragmentów (żołądek, jelita, wątroba, nerka, śledziona);
- Określenie rodzaju WPP (umiejscowienie ubytku w przeponie).
- Wstępne określenie prawdopodobieństwa wystąpienia obecności wad współistniejących: na podstawie dokładnego badania USG i ECHO serca oraz w oparciu o badania wcześniejsze – tzw. USG genetyczne (wykonywane w każdej ciąży między 11-14 tc.)
- Wypisanie skierowania na badania genetyczne (w przypadku diagnozy WPP, ciężarna ma prawo do zbadania kariotypu – ustalenia czy płód posiada inne wady).
- Przy wyniku LHR poniżej 1, możliwość kwalifikacji do zabiegu FETO – w tym przypadku wykonanie badań genetycznych jest wymogiem koniecznym.
- Badanie MRI (rezonans magnetyczny) w wyznaczonym przez specjalistę terminie.
Wskaźniki:
LHR – The Lung area to Head circumference Ratio – Mierzy stosunek wymiaru płuca prawego do obwodu czaszki podczas badania USG. Po raz pierwszy wprowadzony w 1996 roku. [3]
O/E LHR – Observed/expected lung-to-head Ratio – Modyfikacja wskaźnika LHR z uwzględnieniem norm dla wieku płodowego. Wynik obserwowany w stosunku do oczekiwanego dla danego wieku płodowego. [3]
Naukowcy pracują nad nowym parametrem obrazującym wielkość płuc, niezależnie od wieku płodowego
*QLI – The Quantitative Lung Index – Ilościowy wskaźnik płuc
W toku prowadzonych badań, wysunięto tezę, iż wskaźniki LHR i O/E LHR nie są zależne od wieku ciążowego (tygodnia ciąży). Wyprowadzono nowy parametr, opisujący wzrost prawego płuca, wyrażony jako indeks ilościowy płuc (QLI) jest stały (równy 1) dla tygodnia ciąży miedzy 16-32. Zdefiniowano “małe płuco” (poniżej 1 per-centyla) jako QLI <0.6. Ten parametr może prawidłowo wyliczyć wielkość płuca prawego niezależnie od wieku płodowego. Niezbędne są dalsze badania do oceny zalet tego nowego parametru. [4]
Wskaźniki – stosowane w badaniu rezonansem magnetycznym:
FLV – fetal lung volume – objętość płuc płodu
PPLV – percent predicted lung volume – przewidywana procentowa objętość płuc
Określenie stopnia ciężkości WPP
Poniższe kryteria stopnia ciężkości wady są rozpatrywane indywidualnie w każdym przypadku wrodzonej przepukliny przeponowej. Zadaniem kryteriów jest oszacowanie szans na przeżycie i pozytywny skutek terapii prenatalnej oraz interwencji wenątrzmacicznej.
Określenie stopnia ciężkości schorzenia oraz rokowanie zaproponowane przez Feto Task Group w 2006 r.
- ciężkie – LHR < 1,0 i wątroba w klatce piersiowej
- umiarkowane – LHR < 1,0 i wątroba poza klatką piersiową lub LHR 1,0 – 1,4 i wątroba w klatce piersiowej
- dobre – LHR 1,0 – 1,4 i wątroba poza klatką piersiową lub LHR > 1,4 i bez znaczenia umiejscowienie wątroby [2]
Stopień ciężkości wady oraz rokowanie wprowadzone przez EUROFETUS w 2007 r.
Grupa skupiona wokół programu EUROFETUS zaproponowała modyfikację sposobu oceny i kwalifikacji pacjentów do zabiegów wewnątrzmacicznych w oparciu o zmodyfikowany wskaźnik z uwzględnieniem wieku płodowego (LHR – O/E LHR), wynik obserwowany w stosunku do oczekiwanego. Zgodnie z nim, pacjenci kwalifikowani są do jednej z czterech grup, według ciężkości wady:
- ekstremalnie ciężka wada; O/E LHR <15%, bez szans na przeżycie, wątroba zwykle obecna w klatce piersiowej,
- ciężka wada; O/E LHR 15-24,9%, ciężka hipoplazja płuc, około 20% szans na przeżycie (szanse spadają, gdy wątroba znajduje się w klatce piersiowej), dysplazja oskrzelowo-płucna występuje u około 75% pacjentów przeżywających okres noworodkowy,
- umiarkowanie ciężka wada; O/E LHR 26 do 35% (bez względu na obecność wątroby w klatce piersiowej) i O/E LHR między 36 i 45% w przypadku obecności wątroby w klatce piersiowej, szacowana przeżywalność około 50% (30-60%), u około 30% pacjentów rozwinie się dysplazja oskrzelowo-płucna,
- łagodna forma CDH; O/E LHR między 36-45%, w przypadku wątroby w jamie brzusznej i O/E LHR >45%, jeśli wątroba jest obecna w klatce piersiowej, szansa na przeżycie w >75% przypadków, u około 10% rozwinie się dysplazja oskrzelowo-płucna [3]
Konsultacje ze specjalistami
Po postawieniu diagnozy rodzice mają prawo zapoznać się ze schematem postępowania, opracowanym przez specjalistów w oparciu o doświadczenia nad leczeniem WPP. Dodatkowo, uwzględniając wyniki badań, lekarze analizują wszystkie możliwości związane z konkretnym przypadkiem. Konsultacje obejmują kontakt ze specjalistami z zakresu:
- genetyki
- diagnostyki i terapii płodu
- chirurgii noworodka ( doświadczonego w operowaniu WPP)
- W zależności od diagnozy –konsultacja dotycząca kwalifikacji do zabiegu FETO.
Należy uwzględnić fakt, że skuteczna diagnoza zależy od wykonania niezbędnych badań, również ocenę stanu zdrowia ciężarnej. Z uwagi na konieczność przeprowadzenia wielu badań wymagających użycia specjalistycznej aparatury, lekarz prowadzący ciążę lub lekarz z przychodni patologii ciąży, może skierować pacjentkę na konsultację w oddziale patologii ciąży wyspecjalizowanego szpitala. Nie bez znaczenia jest również konieczność skrócenia czasu oczekiwania na badania. Biorąc pod uwagę dostępność w mniejszych miastach, ich wykonanie może być dla przyszłej mamy ogromnym wysiłkiem oraz stresem związanym z wielokrotnymi wizytami w różnych placówkach. Dlatego też, nawet kilkudniowy pobyt ciężarnej w szpitalu wydaje się dobrym rozwiązaniem. Owocuje możliwością przebadania płodu w krótkim czasie, oraz przygotowaniem przyszłych rodziców do porodu. W przypadku zaawansowanej ciąży, najlepszym rozwiązaniem jest diagnostyka ciężarnej w ośrodku z III stopniem referencyjności, posiadającym doświadczenie z WPP.
Terapia płodu
Dzięki nowym możliwościom diagnostycznym, płód stał się pacjentem [1]
W 2004 roku opublikowano osiągnięcia FETO Task Group, związane z ratowaniem ciężkiej wrodzonej przepukliny przeponowej. 2014 rok to podsumowanie 10- letniej praktyki FETO, które zaowocowało możliwością wykonania tego skomplikowanego zabiegu w naszym kraju.
http://starynkiewicza.pl/2016/11/25/prof-miroslaw-wielgos-oraz-dr-n-med-przemyslaw-kosinski-otrzymali-iii-nagrode-prezesa-rady-ministrow/
FETO
( ang. fetoscopic endoluminal tracheal occlusion) – fetoskopowa okluzja tchawicy balonem. Zabieg polegający na założeniu do tchawicy płodu balonika, który umożliwia rozwój jego płuc i zmniejsza ryzyko zgonu noworodka. W toku badań nad wewnątrzmaciczną terapią płodu, wykryto możliwość zahamowania niedorozwoju płuc przez zamknięcie tchawicy. Kwalifikacja do zabiegu wymaga spełnienia ściśle określonych parametrów płodu. Możliwość zabiegu musi być rozpatrzona i skonsultowana ze specjalistami w oparciu o ściśle określone parametry.[1]
Kryteria kwalifikacji do zabiegu :
- Ciąża pojedyncza
- Prawidłowa budowa anatomiczna i chromosomalna płodu
- Wyklucza się ciężkie i nieodwracalne wady rozwojowe towarzyszące WPP
- Ciężka postać WPP – wskaźnik LHR <1 w 26-28 tygodniu ciąży, w pomiarze ultrasonograficznym
- Obecność wątroby w klatce piersiowej [8]
Europejska grupa FETO proponuje interwencję (działania wewnątrzmaciczne w tych przypadkach, gdzie ma miejsce przemieszczenie wątroby i O/E LHR< 27-28%, co odpowiada LHR<1.0), we wczesnym trzecim trymestrze. [2]
Zabieg FETO i usuwanie fetoskopowe balonu wykonuje się zwykle po profilaktycznej tokolizie w nadtwardówkowym znieczuleniu matki. Wykonuje się również znieczulenie i zwiotczenie płodu. Pacjentki rutynowo pozostają przez kilka dni po operacji w ośrodku. Badanie ultrasonograficzne wykonuje się co tydzień lub co dwa tygodnie. Celem badań USG jest potwierdzenie obecności nadmuchanego balonika w odpowiednim miejscu tchawicy i monitorowanie wzrostu płuc. Usunięcie balonika wykonuje się w 34. tygodniu. [7]
Możliwe następstwa FETO:
wielowodzie
przedwczesna czynność skurczowa,
przedwczesne pęknięcie błon płodowych (ang. premature rupture of membranes, PROM)
zagrożenie dla dziecka – wcześniactwo [7]
Ze względu na dynamikę zmian dotyczących procedur, kwalifikacji i możliwości wykonania zabiegu FETO w naszym kraju, zachęcamy do śledzenia najnowszych informacji na ten temat w zakładce FORUM oraz Przydatne linki.
Wczesne FETO – (early fetoscopic tracheal occlusion) – obecnie trwają badania nad skutecznością wykonania zabiegu FETO już między 22 a 24 tygodniem ciąży. Najnowsze badania wykazały, że FETO wykonane w standardowym czasie, u płodów z izolowaną WPP i wskaźnikiem LHR <0,71 – (o/e-LHR) <0,17; czyli ekstremalnie ciężką postacią przepukliny, nie przynosi pozytywnych rezultatów. To skłoniło badaczy do podjęcia próby wydłużenia czasu okluzji (utrzymywania balonika w tchawicy płodu). Biorąc pod uwagę brak skuteczności FETO w standardowym czasie – 26-30 t.c., postawiono tezę, że należy dać szansę na rozwój płuc znacznie wcześniej – nawet w 22 t.c. czyli około 8 tygodni więcej czasu niż dotychczasowa procedura. Badanie przeprowadzono między 2010, a 2011 r. na 8 płodach. (University of Sao Paulo, Sao Paulo, Brazylia i Szpital Universitari Vall d’Hebron, Barcelona, Hiszpania). Dla porównania wykorzystano wyniki 19 FETO z badania pilotażowego kontrolowanego oraz badania z randomizacją wykonanego w latach 2006-2010. Wyniki, jakie uzyskano – wczesne FETO wiązało się z większą częstością przeżycia – 62,5% w porównaniu do standardowego FETO, z wynikiem 11,1%. Co więcej, wykonanie wcześniejszego zabiegu nie miało wpływu na długość trwania ciąży. Na podstawie tych wyników, postawiono hipotezę, że wczesne FETO u płodów z bardzo ciężką WPP będzie prowadzić do lepszego rozwoju płuc i tym samym, zwiększy szansę na przeżycie. Metoda ta wymaga jednak potwierdzenia wieloośrodkowymi badaniami randomizowanymi.[11]
https://parenting.pl/portal/operuja-plody-z-przepuklina-przeponowa-nowatorska-metoda-w-polsce
Farmakoterapia
Przy stwierdzeniu ciąży zagrożonej poronieniem, zalecane jest przyjmowanie przez ciężarną progesteronu. Jest to żeński hormon płciowy, którego głównym zadaniem jest utrzymanie ciąży. Niedobór tego hormonu zagraża ciąży zarówno w początkowej fazie, prowadząc do poronienia, jak i po połowie ciąży, doprowadzając do przedwczesnego porodu.
- Wspomaganie rozwoju płuc płodu – sterydy
Jeśli istnieje ryzyko przedwczesnego porodu między 24. a 34. tygodniem wieku ciążowego, należy zastosować steroidoterapię w okresie prenatalnym zgodnie z wytycznymi National Institute of Health. Prenatalna steroidoterapia stosowana po 34. tygodniu ciąży nie przynosi korzyści w odniesieniu do przeżywalności oraz poprawy wydolności oddechowej u niemowląt z CDH [9]
Rozwiązanie ciąży
Specjaliści nie mają wątpliwości co do tego, że najlepszym miejscem porodu jest środek o III stopniu referencyjności, wyposażony w aparaturę podtrzymującą oddech noworodka z WPP (wentylacja oscylacyjna o wysokiej częstotliwości), posiadający zaplecze neonatologiczne i chirurgiczne przystosowane do przyjęcia na świat dziecka z WPP. W przypadku porodu w szpitalu ginekologiczno-położniczym, musi nastąpić transport noworodka do najbliższego wyspecjalizowanego szpitala z odziałem neonatologicznym. Coraz częściej podkreśla się znaczenie wyposażenia placówki w aparaturę ECMO, która w przypadku noworodków ze skrajną niewydolnością oddechową i/lub krążeniową może być jedynym ratunkiem.
Według najnowszej wiedzy i badań grupy CDH EURO Consortium, zarówno poród siłami natury, jak przez cięcie cesarskie, nie ma wpływu na przeżywalność donoszonych noworodków z WPP. Z pewnością wskazaniem do cięcia cesarskiego może być nieprawidłowe położenie płodu, zapłodnienie In-Vitro oraz konieczność usunięcia balonika (FETO) przy porodzie przedwczesnym. O wskazaniach do porodu decyduje sytuacja oraz zespół specjalistów zaangażowanych w rozwiązanie ciąży z WPP.
Zgodnie z najnowszymi badaniami, największą przeżywalność osiągają donoszone noworodki z WPP – powyżej 38 tyg. zaś optymalnym terminem porodu jest 41-42. t.c. [9] Końcowy rozwój płuc płodu następuje w ostatnich tygodniach ciąży, a wcześniactwo w przypadku WPP znacznie obniża rokowania noworodka.
Problemy proceduralne związane z leczeniem WPP
Wrodzona przepuklina przeponowa zaliczana jest do chorób rzadkich. W ostatnich kilku latach, dzięki nowoczesnej aparaturze USG i postępowi w diagnostyce, nastąpił wzrost wykrywalności prenatalnie wady. Mimo ogromnego postępu w medycynie na przestrzeni ostatniej dekady, wciąż mamy do czynienia z wysoką śmiertelnością, mimo wdrożenia najnowszej terapii płodu oraz noworodków. Problemy proceduralne, jak choćby brak jednolitych wytycznych związanych z postępowaniem, wynikają z niedostatecznej ilości dostępnych danych z wieloośrodkowych randomizowanych badań klinicznych, dotyczących postępowania u chorych z WPP.
Trwają prace nad stworzeniem i ujednoliceniem systemu, który pozwoli wdrożyć skuteczną terapię. Na uwagę zasługują ustalenia grupy roboczej CDH EURO Consortium, zrzeszającej przedstawicieli 13 ośrodków europejskich, w których rocznie leczy się więcej niż 10 dzieci dotkniętych schorzeniem. [9] Doświadczenia i wytyczne proponowane przez CDH EURO Consortium znajdują zastosowanie w polskich placówkach ratujących dzieci z WPP. Ośrodki o III stopniu referencyjności w naszym kraju, w których przychodzą na świat noworodki z WPP, wypracowały sposób postępowania, pozwalający leczyć nawet najcięższe przypadki WPP. Standaryzacja procedur jest konieczna i, co wynika z przytoczonych badań, podnosi przeżywalność noworodków i poprawia dalsze rokowania. Należy jednak mieć na uwadze fakt, że złożoność i nieprzewidywalność wady sprawia, że w dalszym ciągu nie ma jednolitego, uniwersalnego schematu działania.
Powyższe opracowanie przedstawiamy wyłącznie w celach informacyjnych. Informacje te zaczerpnięte są z ogólnie dostępnych źródeł, a także są wypadkową naszych doświadczeń. Mogą stanowić jedynie wskazówki i pomoc w przybliżeniu trudnych zagadnień związanych z chorobą. Nie zastępują fachowej diagnozy i opieki medycznej wykwalifikowanych specjalistów.
1. Bohosiewicz J., Diagnostyka i terapia wad płodu– aktualny stan wiedzy i praktykiKlinika Chirurgii Dziecięcej Wydziału Lekarskiego w Katowicach Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach SPSK nr 6 Górnośląskie Centrum Zdrowia Dziecka im. Jana Pawła II, Annales Academiae Medicae Silesiensis 2013, 67, 5, http://annales.sum.edu.pl/archiwum_publikacje/2013_67_5_1.pdf (dostęp: 1.06.2014).
2. Szaflik K., Współczesne zastosowanie terapii prenatalnej, str 8, 9. http://grupamedica.pl/files/Spala/szaf.pdf (dostęp: 12.07.2014), materiał z konferencji z 9.05.2014.
3. Dąbrowska K., Gadzinowski J.: Czy operacje wewnątrzmaciczne są uzasadnione? – perspektywa neonatologa. Część I. Wrodzona Przepuklina Przeponowa Ginekologia Polska 2011; 82(05):371-377., http://ginekolpol.com/abstracted.php?level=4&id_issue=850714 (dostęp: 1.06.2014).
4. Perinatology.com, The Lung area to Head circumference Ratio (LHR), The Observed/expected lung-to-head ratio (o/e LHR), and The Quantitative Lung Index (QLI), Focus Information Technology (dostęp 1.07.2014). http://www.perinatology.com/calculators/LHR.htm
5. Corey W. Iqbal, Congenital Diaphragmatic Hernia,Chapter3, Fetal Diagnosis and Therapy. A Reference Handbook for Pediatric Surgeons, 2013, American Pediatric Surgical Association (dostęp: 12.12.2014), https://www.eapsa.org/AM/Template.cfm?Section=Publications&Template=/CM/ContentDisplay.cfm&ContentID=3817
6. Szczerba.E. Wrodzona przepuklina przeponowa – nowoczesne możliwości leczenia wewnątrzmacicznego http://www.radiolog.pl/publikacje/32314 (dostęp 1.03.2014).
7. Ball R.H. i Deprest J. Terapia prenatalna płodu z wadą naprawialną, Ultrasonografia w położnictwie i ginekologii Callen P.W.; Tom 2; wyd. I polskie, red. R. Dębski 2010. Wyd. Elsevier Urban & Partner, Wrocław, ISBN 978-83-7609-153-2 ., str 354
8. Deprest J.E. Gratacos E., Nicolaides K.H. Fetoscopic tracheal occlusion (FETO) for severe congenital diaphragmatic hernia: evolution of a technique and preliminary results Ultrasound Obstet Gynecol 2004; 24: 121–126 Published online in Wiley InterScience (www.interscience.wiley.com). DOI: 10.1002/uog.1711. http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/uog.1711/pdf, (dostęp: 12.07.2014).
9. Mielniczuk M. i wsp., Wrodzona przepuklina przeponowa . Aktualne zasady postępowania w przypadku wrodzonej przepukliny przeponowej., Anestezjologia Intensywna Terapia 2012, tom 44, numer 4, 259–264;ISSN 0209–1712, www.ait.viamedica.pl czasopisma.viamedica.pl/ait/article/download/20385/16007 (dostęp 1.02.2014r.).
1o. Jabłoński J., Kubus M., Bednarczyk M., Wrodzona przepuklina przeponowa, Klinika Chirurgii i Onkologii Dziecięcej Uniwersytet Medyczny w Łodzi, http://chirurgiaionkologia.jimdo.com/app/download/8781068797/prezentacja%2Bko%C5%82o-przepuklina%2Bprzeponowa.pdf?t=1417386644, (dostęp 20.12.2014).
11. Ruano R. et. al., Early fetoscopic tracheal occlusion for extremely severe pulmonary hypoplasia in isolated congenital diaphragmatic hernia: preliminary results, Ultrasound in Obstetrics & Gynecology, Pages 70–76, June 2013. (dostęp 1.08.2014) http://onlinelibrary.wiley.com/enhanced/doi/10.1002/uog.12414/#js-feedback
12. J.M. Perlman et.al. ,European Resuscitation Council Guidelines for Resuscitation 2010. Section 7. Resuscitation of babies at birth, opr. dr med. Sawiec P., konsult. prof. dr hab. med. Helwich E. , prof. dr hab. med. Rutkowska M., Klinika Patologii i Intensywnej Terapii Noworodka Instytutu Matki i Dziecka w Warszawie http://www.mp.pl/oit/krazenia/show.html?id=59608, (dostęp 1.08.2014).
13. Szczapa T., Mazela J. Protokół Postępowania Nr XIII Zalecenie a do stosowania wspomaganego oddechu u noworodków. Wentylacja inwazyna, Poznań,14.03.2012r., http://www.neonatologia.ump.edu.pl/pliki/Wentylacja-inwazyjna.pdf, (dostęp 1.11.2014).
14. Bobik P., Siemiątkowski A.; Klinika Anestezjologii i Intensywnej Terapii Uniwersyteckiego Szpitala Klinicznego w Białymstoku Kierownik: dr hab. n. med. Siemiątkowski A. Zapalenie płuc i inne infekcje związane z wentylacją mechaniczną; http://czasopisma.viamedica.pl/pap/article/view/PiAP.2014.0062, (dostęp 1.11.2014).
15. Skalski Z., Wentylacja oscylacyjna wysokiej częstotliwości HFOV – bezpieczna metoda wentylacji noworodków Pielęgniarstwo XXI wieku Nr 2 (35)/2011; 89-94, www.piel21w.umlub.pl/vol/r2011/no35/a16/, (dostęp: 1.12.2014).
16. Knapik P., et al. Zastosowanie tlenku azotu w leczeniu dzieci z krytycznym nadciśnieniem płucnym po operacjach w krążeniu pozaustrojowym z Oddziału Klinicznego Kardioanestezji i Intensywnej Terapii Pooperacyjnej, http://www.czytelniamedyczna.pl/13,zastosowanie-tlenku-azotu-w-leczeniu-dzieci-z-krytycznym-nadcisnieniem-plucnym-p.html, Borgis – Anestezjologia Intensywna Terapia 2/2001, s. 73-77, (dostęp 1.11.2014).
17. “Przygotowanie i wdrożenie wieloośrodkowego programu leczenia krytycznej niewydolności oddechowej i wspomagania krążenia z zastosowaniem ciągłego i pozaustrojowego natleniania ECMO u noworodków i dzieci” realizowany w ramach Programu POLKARD 2006 – 2008”; http://www.ecmo.pl/index.php?o=ecmo_rodzice (dostęp 1.10.2014).
18. Kamiński A. Wybrane zagadnienia z chirurgii, urologii, neurochirurgii i ortopedii dziecięcej., red. nauk. Kawalec W., Grenda R., Ziółkowska H. Pediatria. Tom II, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2013, str. 1148, 1149.
19. Standardized Postnatal Management of Infants with Congenital Diaphragmatic Hernia in Europe: The CDH EURO Consortium Consensus, Neonatology 2010;98:354–364, http://www.karger.com/Article/Abstract/320622, (dostęp: 1.10.2014).
20. Postdischarge Follow-up of Infants With Congenital Diaphragmatic Hernia. Section on Surgery and the Committee on Fetus and NewbornLally KP, Engle W ; American Academy of Pediatrics Section on Surgery; American Academy of Pediatrics Committee on Fetus and Newborn. Postdischarge follow-up of infants with congenital diaphragmatic hernia. Pediatrics 2008; 121 (3) 627-632http://pediatrics.aappublications.org/content/121/3/627.full.pdf+html, (dostęp: 1.12.2014).
21.UCSF Benioff Children’s Hospital San Francisco USA, http://www.ucsfbenioffchildrens.org/conditions/congenital_diaphragmatic_hernia/treatment.html, (dostęp: 1.12.2014).
22. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia z dnia 29 grudnia 2014 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie świadczeń gwarantowanych z zakresu podstawowej opieki zdrowotnej, http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20140001914 (dostęp: 5.01.2015).
23. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 24 września 2013 r. w sprawie świadczeń gwarantowanych z zakresu podstawowej opieki zdrowotnej, Załączniki do rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia z dnia 24 września 2013 r., Załącznik nr 1, Wykaz świadczeń gwarantowanych lekarza podstawowej opieki zdrowotnej oraz warunki ich realizacji. http://www2.mz.gov.pl/wwwfiles/ma_struktura/docs/zal1_poz_25092013.pdf (dostęp: 1.12.2014).
24. Ministerstwo Zdrowia, Narodowy plan dla chorób rzadkich, http://www.mz.gov.pl/zdrowie-i-profilaktyka/choroby-rzadkie/narodowy-plan-dla-chorob-rzadkich, (dostęp: 20.12.2014).
25. Graliński J.St., Przewodniczący Zespołu ds. Chorób Rzadkich w Ministerstwie Zdrowia, Warszawa,12 kwietnia 2013, Narodowy Plan dla Chorób Rzadkich – Mapa drogowa, Seminarium edukacyjne: Innowacje w leczeniu chorób rzadkich, leki sieroce – ocena dostępności w Polsce, http://www.korektorzdrowia.pl/wp-content/uploads/3.-jacek-gralinskki-narodowy-plan-dla-chorob-rzadkich-mapa-drogowa.pdf., (dostęp: 20.12.2014).
26 . Żywienie pozajelitowe, http://www.apetytnazycie.org/zywienie-pozajelitowe, (dostęp: 12.07.2014).
27. Jennifer R. Benjamin and C. Michael Cotten (2012). Congenital Diaphragmatic Hernia Survivors: Outcomes in Infancy, Childhood and Adolescence, Congenital Diaphragmatic Hernia – Prenatal to Childhood Management and Outcomes, Prof. Eleanor Molloy (Ed.), ISBN: 978-953-51-0670-8, InTech, DOI: 10.5772/34467. http://www.intechopen.com/books/congenital-diaphragmatic-hernia-prenatal-to-childhood-management-and-outcomes/congenital-diaphragmatic-hernia-survivors-outcomes-in-infancy-childhood-and-adolescence, (dostęp 12.12.2014).
28. Szczerbińska A. Rozwój klatki piersiowej w otogenezie. Wady klatki piersiowej, http://www.profesor.pl/mat/pd6/pd6_m_szczerbinska_20060526_1.pdf, (dostęp: 12.07.2014).
29. Wirtualna przychodnia przepuklinowa, Jakie są możliwości leczenia, Wierzchowski P. 24.03.2011. http://www.przepuklina.pl/index.php/leczenie, (dostęp: 02.01.2015).
30. Techniki leczenia operacyjnego wrodzonej przepukliny przeponowej, str.72-75, Błaszczyński M.(red), Jankowski A.(red ) Wrodzona Przepuklina Przeponowa u Noworodka, Poznań 1998, wyd.Stowarzyszenie Pomocy Dzieciom Wymagającym Leczenia Chirurgicznego60-572 Poznań, ul. Szpitalna 27/33, ISBN – 83-906790-0-0, http://www.chirurgia.poznet.pl/pliki/mon5w.pdf, (dostęp: 12.07.2014).
31. Rozległe wrodzone ubytki przepony Bałagaj M., str. 77-81, Błaszczyński M.(red), Jankowski A.(red ) Wrodzona Przepuklina Przeponowa u Noworodka Poznań 1998, wyd.Stowarzyszenie Pomocy Dzieciom Wymagającym Leczenia Chirurgicznego 60-572 Poznań, ul. Szpitalna 27/33, ISBN – 83-906790-0-0, http://www.chirurgia.poznet.pl/pliki/mon5w.pdf, (dostęp: 12.07.2014).
32. SURGISIS® Soft Tissue Grafts A revolutionary surgical mesh for tissue reinforcement ,http://www.telemedrs.com/pdf/uroginekologija/Surgisis%20LIT009-2.pdf, (dostęp: 02.01.2015).
31. Obustronna wrodzona przepuklina przeponowa – opis przypadku, Kopcza P., Nadbrzeżna D., Grabowski A., Klinika Chirurgii Wad Rozwojowych Dzieci i Traumatologii Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach, PrzypadkiMedyczne.pl, e-ISSN 2084–2708, 2013; 46:206–209, MNiSW 1 pkt IndexCopernicus 3.22 wersja pierwotna, www.przypadkimedyczne.pl/czasopismo/papers/46-2013-full.pdf, (dostęp 1.02.2014).
32. Wrodzone wady rozwojowe informacje ogólne , http://www.rejestrwad.pl/ , (dostęp 1.10.2014).